درس‌هایی از اعتراضات هنگ‌کنگ در سال 2019: نقش فناوری در کنشگری موثر
عکس: آ. یانگ، استودیو اینسندو سی‌سی
درس‌هایی از اعتراضات هنگ‌کنگ در سال 2019: نقش فناوری در کنشگری موثر
۲۹ مارس ۲۰۱۹، دولت هنگ‌کنگ برای اولین بار لایحه (اصلاحیه) استرداد مجرمان فراری و همکاری حقوقی متقابل در قوانین کیفری را منتشر کرد. ارائه این لایحه درست پس از یک پرونده جنجالی قتل، طرحی برای ایجاد یک «گریزگاه قانونی» بود که به موجب آن می‌شد مجرمان فراری با اتهامات جنایی را از منطقه اداری ویژه هنگ‌کنگ به سرزمین اصلی چین، ماکائو و تایوان مسترد کرد. در هنگ‌کنگ در دم با این لایحه مخالفت شد، اگرچه احتمال مخالفت با تصویب چنین اقدامی در جاهای دیگر کم است. اولین اعتراض تنها دو روز پس از انتشار لایحه صورت گرفت و فقط چند ماه طول کشید تا به بزرگ‌ترین نمایش نارضایتی مردمی در هنگ‌کنگ تبدیل شد؛ نارضایتی‌ای که از زمان تحویل مستعمره سابق بریتانیا به چین در ۱۹۹۷، تا آن وقت سابقه نداشت. برای بسیاری از ساکنان هنگ‌کنگ، این لایحه تنها یک تلاش جدید از سوی دولت پکن بود برای تنزل جایگاه ارزشمند هنگ‌کنگ به عنوان چراغ راه رهایی نسبی و آزادی. یکی از ساکنان هنگ‌کنگ می‌گوید: «این‌جا بی‌عدالتی‌های زیادی در جامعه وجود دارد، به همین دلیل است که اعتراض‌ها می‌توانند ادامه داشته باشند. ... اعتراض علیه قانون استرداد، تنها یک نقطه آغاز است.» یکی دیگر از شهروندان - که فعالانه در تظاهرات شرکت می‌کرد - ترس خود را از بهکارگیری فناوری مدرن توسط چین برای کنترل بی‌سابقه زندگی مردم به وضوح بیان کرد و گفت: «می‌ترسم هنگ‌کنگ روزی مانند سین‌کیانگ شود؛ جایی که همه چیز تحت نظر و کنترل است.»
استفاده چین از فناوری برای تقویت قدرت حکومت، به این کشور کمک کرد تا به یکی از سرکوبگرترین کشورهای جهان تبدیل شود. در برابر این تهدید، معترضان هنگ‌کنگی راه‌های جدید و مبتکرانه‌ای پیدا کردند تا از فناوری برای دفاع از خود استفاده کنند.
اعتراضات هنگ‌کنگ در سال ۲۰۱۹ اولین نمونه مقاومت مدنی در منطقه نبود. تظاهرات «اشغال مرکز شهر» در سال ۲۰۱۳ و «جنبش چتر» در ۲۰۱۴ هر دو در گذشته‌ای نزدیک رخ داده بودند، اما تا حد زیادی در دستیابی به اهداف خود شکست خوردند. در سال ۲۰۱۹، معترضان مصمم بودند که از اشتباهات گذشته اجتناب کنند و در نتیجه خود را حول هسته‌ای متشکل از اصولی بنیادین سازمان‌دهی کردند که هدایت و پایداری اعتراضات را به طور قابل توجهی شکل داد؛ یعنی رهبری غیرمتمرکز، انعطاف‌پذیری و اتحاد. نقش کم‌تر آشکار، اما به همان اندازه مهم تکنولوژی، نه تنها به رعایت و ابراز گسترده‌تر این اصول کمک کرد بلکه در یاری به معترضان برای مخفی‌نگه‌داشتن هویت خود و مبارزه اطلاعاتی علیه دولت ضروری بود. معترضان هنگ‌کنگی در مواجهه با قدرت غالب یک ابرقدرت درحال‌ظهور، از اصولی موثر و فراگیر بهره بردند و زیرکانه از فناوری استفاده کردند تا در مواجهه با فرصت‌هایی که همچنان الهام‌بخش معترضان و مدافعان حقوق بنیادی در سراسر جهان است، مقاومتی دلاورانه در پیش گیرند.
عکس از پاپ و زبرا، منبع: Unsplash
بخش عمده‌ای از موفقیت نسبی اعتراضات سال ۲۰۱۹ در هنگ‌کنگ، به‌ویژه در مقایسه با جنبش‌های معترضانه پیش از آن، ادغام موثر اصول بنیادین اعتراضات - یعنی رهبری غیرمتمرکز، انعطاف‌پذیری و وحدت - با فناوری بود. در سال ۲۰۱۴ «جنبش چتر»، که طرفدار دموکراسی بود، توسط چندین چهره کاملا شناخته‌شده رهبری می‌شد؛ در نتیجه، دستگیری یا تبعید سریع این چهره‌ها عواقب ناخوشایندی را به این جنبش اعتراضی تحمیل کرد. در سال ۲۰۱۹ «الگوی جدید»ی از اعتراض غیرمتمرکز به کار گرفته شد که با وجودِ نداشتن رهبر، سازمان‌دهی بی‌عیب و نقصی داشت. موفقیت این مدل با ابتکار «جبهه مدنی حقوق بشر» (CHRF) و آغاز راهپیمایی‌های اولیه و همچنین بهکارگیری روش‌هایی با «قابلیت درونی» راهبردی و برگرفته از تجارب اعتراضات پیشین تضمین شد. به قول یکی از اعضای گروه سیاسی محلی، «این دقیقا مثل یک ماشین یا هوش مصنوعی خود‌آموز است که می‌تواند به‌تنهایی کار کند». فناوری، علاوه بر ارائه تصویری مناسب از این اصول، قواعد کلی رهبری غیرمتمرکز را نیز به روش‌های ملموس‌تری تسهیل کرد. کانال‌های تلگرامی، انجمن‌های آنلاین و سایر شبکه‌های اجتماعی به معترضان این امکان را دادند تا اطلاعات را بین خود به اشتراک بگذارند و مهم‌تر از آن، فقدان رهبری متمرکز را با تصمیم‌گیری برای خودشان از طریق رأی‌گیری اینترنتی جبران کنند. اپلیکیشن «لایک» (LIHKG)، نسخه بسیار محبوب و هنگ‌کنگی «ردیت» (Reddit) بود، که در آن کاربران می‌توانستند برای اقدامات اعتراضی متفاوت و خلاقانه، از تجمعات شبانه گرفته تا ساختن میم‌‌های ضد لایحه استرداد با هدف جذب افراد محلی مسن‌تر، ایده‌هایی را مطرح کنند و نظر و رأی دهند. یک دانشجوی معترض فعال در «لایک»، که اعتراض «متن‌باز» نامیده می‌شود، انعطاف‌پذیری این مدل متکی بر فناوری را این‌گونه توصیف می‌کند: «شخص A به طور آنلاین چیزی می‌گوید و شخص B چیز دیگری. اگر امروز افراد بیش‌تری از ایده A حمایت کنند، بنابراین ما از آن پیروی می‌کنیم، اما فردا ممکن است به جای A با B موافقت کنیم.» به عقیده برخی از معترضان، یکی دیگر از مزایای این مدل، عدم حضور یک چهره مشهور به عنوان رهبر بود که امکان تاکید بیش‌تر بر مسائل اساسی پشت اعتراضات را فراهم می‌کرد. فرد دیگری می‌گوید: «ما به جای بت‌ساختن از شخصی خاص، آرمان‌های آزادی را اعلام می‌کنیم.» این مدل اعتراض متن‌باز، ظرفیت معترضان را نیز برای انعطاف‌پذیری – که دومین اصل کلیدی آن‌ها بود - افزایش قابل ملاحظه‌ای داد.
اقدامات اعتراضی در سال‌های گذشته، با الهام از «جنبش اشغال» ویژگی‌های ثابتی داشتند؛ در سال ۲۰۱۹ یک تجمع می‌توانست به یک راهپیمایی تبدیل شود و یک راهپیمایی می‌توانست از یک سو آغاز شده و سپس به طور ناگهانی تغییر جهت دهد. اغلب، هدف یک راهپیمایی تنها در جریان خود راهپیمایی پدیدار می‌شد. سخنان یکی از قهرمانان محلی هنگ‌کنگ، به نام بروس‌لی، الهام‌بخش این شیوه رفتاری بود، آن‌جا که می‌گوید: «شما باید بی‌شکل و بی‌فرم، مثل آب باشید. وقتی آب را در فنجان می‌ریزید، تبدیل به فنجان می‌شود. وقتی آب را در بطری می‌ریزید، تبدیل به بطری می‌شود. وقتی آب را در قوری می‌ریزید، تبدیل به قوری می‌شود.»
تمرکززدایی و انعطاف‌پذیری به این معنی بود که معترضان طیفی از تاکتیک‌ها را از روش‌های کاملا مسالمت‌آمیز تا بسیار تقابلی، اتخاذ می‌کردند، هرچند که این امر نیز به طور بالقوه خطرناک محسوب می‌شد؛ بسیاری از جنبش‌های اعتراضی گذشته و متاخر جهان توسط اختلافات داخلی تضعیف شده بودند. عموما درگیری بین جناح‌های صلح‌طلب و تندرو در یک جنبش منجر به فروپاشی نهایی می‌شد. بنابراین معترضان هنگ‌کنگی «وحدت» را به سومین رکن کلیدی جنبش عمومی خود تبدیل کردند. میانه‌‌روها و تندروها اگرچه آزاد بودند مسیر منعطف و غیرمتمرکز منتخب خود را دنبال کنند، با هم به تفاهم رسیدند و موافقت کردند که «با هم همکاری و تشریک مساعی داشته و روش‌های یکدیگر را تحمل کنند». به عبارت دیگر، همه طرف‌ها این اصل را پذیرفتند که «ممکن است با کاری که شما انجام می‌دهید، موافق نباشیم اما مطمئن باشید در صورت نیاز در کنار شما خواهیم بود». این تعهد به اتحاد و پذیرش متقابل در بسیاری از شعارهای مردمی در جریان جنبش اعتراضی بیش‌تر منعکس شد. شعارهایی از جمله: «ما با هم پایین و بالا می‌رویم»، «برادران با هم از کوه بالا می‌روند، هر کدام باید تلاش خود را بکنند» و «نه خبرچینی، نه قطع رابطه».
فناوری بار دیگر ثابت کرد که در حفظ وحدت اعتراضات بسیار موثر است. نقشه‌های آنلاین و سایر داده‌های مرتبط برای کمک به شناسایی مناطق و کسبه حامی جنبش اعتراضی دموکراسی‌خواه در شهر منتشر شد؛ حامیان اعتراضات با برچسب «زرد» در مقابل حامیان دولت پکن با برچسب «آبی». به عنوان مثال حساب اینستاگرامی yellow_ribbon_catering، که در عرض پنج ماه بیش از ۱۹۰هزار دنبال‌کننده کسب کرد، با نمایش مشاغل زردی که از اعتراضات حمایت می‌کردند برای آن‌ها تبلیغ می‌کرد. یکی دیگر از رستوران‌های طرفدار اعتراضات، برچسبی با کد QR روی پنجره خود گذاشته بود که به کاربران اجازه می‌داد کسب‌و‌کارهای زرد و آبی کل شهر را در نقشه گوگل ببینند. از جمله نتایج «اقتصاد زرد»، کمک به تقویت وحدت، ایجاد حمایت متقابل در اعتراضات و در عین حال گسترش طیف ابراز مخالفت بود. به قول یکی از توسعه‌دهندگان سایت نقشه‌برداری زرد/آبی «همه آن‌قدر شجاع نیستند که به خیابان بیایند»، آن‌ها می‌توانند بدون هیچ خطری دیدگاه خود را بیان کنند، زیرا فکر نمی‌کنم دولت قصد داشته باشد ورود ما را به مغازه‌های زرد ممنوع کند.
فناوری علاوه بر تقویت اصول اعتراضات، برای کمک به معترضان در مبارزه با منابع و توانایی‌های قابل‌توجه دولت‌های هنگ‌کنگ و پکن و حامیان آن‌ها نیز ضروری بود. دو مورد از این میدان‌های نبرد آنلاین، نبرد برای محافظت از ناشناس‌ماندن معترضان و نبرد برای اطلاعات بود. سرزمین اصلی چین یکی از تحت نظارت‌ترین کشورهای جهان است که اعمال سانسور اینترنتی در مقیاس بالا، بخشی از زندگی روزمره مردم آن منطقه است. تعجبی ندارد که دولت مرکزی تلاش کرد تا قدرت نظارتی خود را بر هنگ‌کنگ نیز اعمال کند. از آن‌جایی که معترضان به استفاده از تلگرام و سایر روش‌های امن‌تر برای تبادل پیام رمزگذاری‌شده آشنا بودند، در جریان شدیدترین درگیری‌های اولیه بین پلیس و معترضان، یک حمله وسیع سایبری از سرزمین اصلی چین علیه تلگرام انجام شد. برای مقابله با چنین تلاش‌هایی، معترضان به فناوری‌های دارای شبکه همتا به همتا، از جمله AirDrop و Bridgefly روی آوردند. Airdrop، یکی از قابلیت‌های همه گوشی‌های اپل، معترضان را قادر می‌ساخت تا اطلاعات را از طریق بلوتوث و بدون نیاز به استفاده از خط تلفن همراه، نه تنها بین خود بلکه با هر کس دیگری که در دامنه AirDrop در دسترس بود، به اشتراک بگذارند. برای مثال، برخی از فایل‌های AirDrop دارای کدهای QR مشابه سایت‌های پرداخت رایگان AliPay یا WeChat Pay بودند ولی در واقع پیام‌هایی را در مورد قانون استرداد ارسال می‌کردند. ارسال پیام عمدی به مسافرانی که از سرزمین اصلی چین می‌آمدند و برقرارکردن دسترسی آن‌ها به اطلاعاتی که کاملا توسط دولت کنترل می‌شد نیز از تاکتیک‌هایی بود که به نبرد برای اطلاعات کمک کرد. پیام‌هایی مثل: «امیدوارم [sic] شما سفر خوشی داشته باشید و آزادی تجمع را در طول راه احساس کنید. همین اندک فضای آزاد موجود، دلیل مبارزه ما است.» این از پیام‌هایی بود که در سیستم الفبای ساده‌شده‌ی سرزمین اصلی نوشته شده و به انتشار دلایل اعتراضات کمک کرد. Bridgefly، یک برنامه پیام‌رسان متکی بر بلوتوث - که بدون اینترنت کار می‌کرد - نیز در میان معترضان به عنوان جایگزینی برای برنامه‌های پیام‌رسان و ایمیلِ تحت نظارت دولتی، محبوبیت پیدا کرد و دانلود آن تقریبا ۴هزار درصد افزایش یافت. معترضان برای مقابله با قابلیت‌های نظارتی فناوریِ تشخیص چهره دیجیتال دولت، از هر دو تاکتیک سنتی لیزر و همچنین بلوک سیاه (black bloc) استفاده کردند؛ تاکتیک‌هایی «که در آن شرکت‌کنندگان لباس‌های معمولی و کاملا مشکی برای پنهان‌کردن هویت خود می‌پوشند». به گفته یک ناظر، که این اقدامات را «جنگی سایبری علیه هوش مصنوعی چین» توصیف می‌کرد، لیزر برای گیج‌کردن پلیس، مخدوش‌کردن دوربین‌های تشخیص چهره و بازداشتن مردم از عکاسی استفاده شد. همچنین معترضان از لیزر برای پیام‌دادن به یکدیگر استفاده می‌کردند. فردی در این باره می‌گوید: «[معترضان] نور لیزر را روی افسران پلیس می‌انداختند نه تنها برای این‌که به دیگر معترضان محل استقرار نیروهای امنیتی را نشان دهند، [بلکه] از آن برای علامت‌دادن زمان احتمالی شروع حمله یا عکسبرداری از معترضان توسط پلیس نیز استفاده می‌کردند.»
بخش قابل توجهی از اعتراضات هنگ‌کنگ، نبرد برای اطلاعات بود که به صورت کشمکش بین معترضان و نیروهای دولتی برای کنترل روایت اعتراضات شکل گرفت. ارائه روایت اعتراضات مردمی به گونه‌ای که سرکوب آن‌ها را توجیه و تسهیل کند، تاکتیکی است که اغلب توسط رژیم‌های اقتدارگرا استفاده می‌شود و دولت چین نیز از این قاعده مستثنی نبود؛ با استفاده از دستگاه‌های رسانه‌ای خود و ترول‌های آنلاین طرفدار پکن که معترضان به آن‌ها لقب «ارتش پنجاه‌سنتی» داده بودند. پنجاه سنت، اشاره به بهایی فرضی داشت که در ازای هر پست برای تولید اطلاعات نادرست انبوه به آن‌ها پرداخت می‌شد. حکومت قصد مخدوش‌کردن چهره معترضان به عنوان آشوبگران خشن و تحت نفوذ ناروای قدرت‌های خارجی، را داشت. یکی از راه‌های مقابله معترضان با این اقدامات، سازمان‌دهی «کنفرانس مطبوعاتی شهروندان» بود. این ابتکار که برای اولین بار در LIHKG پیشنهاد شد، به‌سرعت بیش از صد داوطلب را گرد هم آورد که برخی از آن‌ها دارای تجارب رسانه‌ای ارزشمند بودند و خود تیم‌هایی تخصصی را سازمان‌دهی کردند که همه چیز از ارتباط رسانه‌ها گرفته تا تدارکات، نوشتن و ترجمه را پوشش می‌داد. هدف آن‌ها این بود که صدایی مستقیم برای جنبش اعتراضی باشند، خواسته‌های آن‌ها را اعلام کنند، رفتار تهاجمی پلیس را برجسته کنند و به جنبش دموکراسی‌طلب چهره انسانی ببخشند. یکی از داوطلبان، فعالیت‌های کنفرانس‌های مطبوعاتی شهروندان را این‌گونه توضیح می‌دهد: «ما میم‌ها، GIFها [تصاویر کوتاه، متحرک] و هشتگ فیدهای توییتر را برای جلب‌توجه می‌سازیم. از سوی دیگر ما مقالات عمیق‌تری را به انجمن‌های آنلاین مانند Reddit"" و "Quora" ارسال می‌کنیم، جایی که می‌خواهیم مکالمات معنا‌داری با مردم سراسر جهان برقرار کنیم تا وضعیت هنگ‌کنگ را درک کنند. ... از نظر اندازه، ما هرگز نمی‌توانیم با ارتش پنجاه‌سنتی رقابت کنیم، اما من معتقدم تعاملات صادقانه بسیار قدرتمندتر از انبوه نظرات سفارشی هستند.»
راه دیگری که معترضان از طریق آن پیام خود را به جهان منتقل کردند، ابتکارات تامین مالی جمعی بود که برای جلب توجه و حمایت بین‌المللی طراحی شده بودند. همزمان با اجلاس G20 در سال ۲۰۱۹، فعالان در عرض چند ساعت بیش از ۷۵۰هزار دلار پرداخت کردند تا یک سری آگهی تمام‌‌صفحه روزنامه را در نشریات سراسر جهان منتشر کنند. داوطلبان برای آماده‌سازی و تهیه نمونه چاپ متن «از هنگ‌کنگ در G20 حمایت کنید» به چندین زبان، فضای تبلیغاتی رزرو کردند و نمونه‌کار را به نشریات در سراسر جهان تحویل دادند.
اعتراضات ضد لایحه استرداد که در سال ۲۰۱۹ و ۲۰۲۰ هنگ‌کنگ را فرا گرفت، نه تنها به دلیل شهامتی که معترضان در مقابله با قدرت و منابع دولت چین از خود نشان دادند، بلکه به دلیل هوشمندی تاکتیک‌های آن‌ها، همبستگی‌شان حول مجموعه‌ای از اصول مرکزی و نقش فناوری در کمک به پیشبرد اهدافشان، در خور توجه بود. در مواجهه با قدرت عظیم دولت، استفاده معترضان از فناوری‌هایی مانند انجمن‌های آنلاین، رسانه‌های اجتماعی، تامین مالی جمعی، بلوتوث و حتی اشاره‌گرهای لیزری به ابزارهای قدرتمندی برای تجلی اصول رهبری غیرمتمرکز، انعطاف‌پذیری و وحدت به روش‌هایی موثرتر و خلاق‌تر تبدیل شد. به طور خلاصه، تلاش‌های آن‌ها موفقیت‌آمیز بود. دولت هنگ‌کنگ که با مخالفت شدید و گسترده‌ای روبرو شد، لایحه استرداد را به حالت تعلیق درآورد و سپس به طور کامل پس گرفت. با این حال، قدرت سرکوبگر پکن که با شروع پاندمی کروناویروس و کووید-۱۹ در سال ۲۰۲۰ شدید‌تر شد، هنگ‌کنگ را بیش‌تر از قبل تحت کنترل خود گرفت. با تصویب قانون امنیت ملی هنگ‌کنگ در ژوئن ۲۰۲۰، اعتراضات و اکثر تشکل‌های سازمان‌دهی سیاسی، جرم شناخته شد؛ این در حالی بود که مقامات از محدودیت‌های ویروس کرونا به عنوان ابزاری مناسب برای در تنگنا قرار‌دادن بیش‌تر تجمعات جمعی و جنبش‌های آزاد استفاده کردند و افرادی را که در این مناسبت‌های غیرمجاز شرکت یا آن را ساماندهی می‌کردند دستگیر کردند.
در حالی که آینده و موفقیت جنبش طرفدار دموکراسی در هنگ‌کنگ نامعلوم است، محدود‌کردن آزادی‌ها و نارضایتی‌ها که منجر به اعتراض‌های توده‌ای شد، کماکان ادامه دارد. علاوه بر این، رفتار، استراتژی‌ها و اقدامات معترضان همچنان به عنوان منبع الهام و تقلید در سراسر جهان به کار می‌رود.
جدید مرتبط
در اَپ توانا ببینید!
